Ölmeye Yatmak, Adalet Ağaoğulu’nun 1973 yılında basılan romanı. Yazarın Dar Zamanlar adı verilen ve Türkiye'nin yakın toplumsal geçmişini anlattığı üçlemesinin ilk kitabı. Üçlemenin diğer iki kitabı ise sırasıyla Bir Düğün Gecesi ve Hayır. Ölmeye Yatmak bir ilk roman aynı zamanda. Cumhuriyet Dönemi Türk edebiyatı yazarlarından biri Adalet Ağaoğlu. Romanlarının yanı sıra öykü, şiir, tiyatro ve deneme gibi türlerde de kalem oynatmış bir yazar.
Adalet Ağoğlu, ilkokul eğitimini Ankara’nın Nallıhan ilçesinde alır. Daha sonra Ankara merkeze gelip kız lisesine devam eder ve sonunda da Fransız dili ve edebiyatı bölümünden mezun olur. Bütün bu biyografik bilgiler roman için önemli. Çünkü romanın başkarakteri Aysel de bu biyografiye aşağı yukarı denk bir yolda ilerler. Dolayısıyla romanın bir anlamda Adalet Ağaoğlu’nun otobiyografik romanı olduğu söylenebilir. Ayrıca Aysel karakterinin yaşadığı değer çatışmasına paralel olarak Adalet Ağaoğlu’nun bazı konuşmalarında buna benzer değer çatışmaları yaşadığını ifade ettiği de görülür.
Ölmeye Yatmak romanı 1938 ile 1968 yılları arasındaki dilimi kapsayan bir “dönem romanı”. Başkarakter Aysel’in bir otele gelip yatağın içine girerek ölmesini beklemeye başlamasıyla açılır romanın perdesi. Aysel doçent unvanına sahip evli bir sosyologdur. Yaşadığı değer çatışmasını sonlandırmak ve özel yaşamında yaptığı bazı hataları cezalandırmak için ölmeye yatar. Bu ölmeye yatış aslında bir iç hesaplaşmadır. Ölmeye yattığı süre boyunca Aysel, yaşamını baştan sonra tarar zihninde. Ölmeye yatmanın başarıya ulaşıp ulaşmayacağı, bu iç hesaplaşmanın sonucuna bağlı olarak belirlenecektir.
Romanın kurgusu iki farklı zaman diliminde ilerler. Birincisi
Aysel’in ölmeye yattığı yatağın içinde bilincinden geçenlerdir. Bu bölümlerde
bilinç akışı, monolog ve serbest çağrışım tekniği ile Aysel’in zihninden
geçenleri izler okur. İkinci zaman dilimi ise geri dönüş tekniği kullanılarak
Aysel’in ilkokul, ortaokul, lise ve üniversite yıllarının izlendiği bölümlerin
zamanıdır. Her iki zamanda da dönem Türkiye’sini ve dünyasını, Aysel ve diğer
karakterlerin gözünden takip eder okur. Bir başka deyişle tarihi olaylar ve
olgular roman karakterlerinin bilincinden süzülür.
Romanın başta Aysel olmak üzere bütün karakterlerinden okumaları,
aydınlanmaları, çağdaşlaşmaları ve ülkelerini çağdaş medeniyetler seviyesine
çıkarmaları beklenir. Romanın ana teması bu beklentinin karakterler üzerinde
yarattığı olumsuz baskının yol açtığı kimlik bunalımıdır. Bunun yanında devlet
otoritesinin vatandaşlar üzerindeki hakimiyeti, dünyanın içinden geçtiği İkinci
dünya Savaşı, bu savaşa bağlı olarak içeride yaşanan kıtlık ve yeni kuşaklar ile eski kuşaklar arasındaki çatışma da yan temalardır.
Karakterler yerleşik değerler ile amaçlanan değerler arasında gidip gelir.
Doğu-Batı, eski-yeni, gelenek-çağdaş, toplum yargıları-cumhuriyet değerleri
arasında sıkışan bu bireylerden Aysel, yaşadığı kimlik bunalımı sonucu işi
ölmeye yatmaya kadar vardır. Kısaca Aysel modernleşme sancılarına yenik
düşer.
Aysel Atatürk’ün son yıllarında ilkokul eğitimini tamamlar
ve ortaokul eğitimi için Ankara’ya yerleşir. İlkokul eğitimini küçük bir ilçe okulunda
tamamlayan Aysel gibi diğer sınıf arkadaşları da eğitimlerine devam edebilmek
için ülkenin çeşitli büyük şehirlerine dağılır. Aysel ve arkadaşları,
cumhuriyet ideolojisi ile yetiştirilmiş ilk kuşaklardandır. Öğretmenleri
Dündar, cumhuriyet değerlerini benimsemiş, genç Türkiye’nin vatandaşlarına
yüklediği “çağdaşlaşma” görevini yerine getirmeye çalışan idealist bir
öğretmendir. Cumhuriyet değerleri ve çağdaşlaşma ödevleri aynı zamanda Aysel ve
arkadaşlarının da benimsemesi ve yerine getirmesi gereken şeylerdir. Devlet ve
toplum onlardan bunu bekler.
Ölmeye Yatmak çok sesli bir roman. Birden fazla bakış açısı,
birden fazla anlatıcı, birden fazla anlatım tekniği kullanılır. Roman
anlatıcısının yanı sıra Aysel’in bilinci, Aydın’ın günlükleri, Behire’nin
mektupları, dönemin gazete haberleri, radyo yayınları, okunan kitaplar,
dinlenen plaklar, toplum kesimleri arasındaki çatışmalar… Bütün bunlar romanın
anlatmak istediği dönemin oldukça somut bir şekilde okura aktarılmasını sağlar.
Bunlara ek olarak, dönemde modernleşme sembolü olarak kullanılan tenis, rondo
dansı, çay partileri, karşı cinsle özgürce iletişim kurabilmek gibi pek çok
sembol de dönemin aktarılmasına olumlu hizmet eder.
Özetle Ölmeye Yatmak, Adalet Ağaoğlu’nun otobiyografik izler
taşıyan, Türkiye’nin yakın toplumsal geçmişini çok sesli ve farklı anlatım
teknikleri kullanarak anlattığı bir dönem romanıdır.